"Nawrócony. Hrabia Potocki z Wilna" to trzyaktowa kompozycja-libretto Jonasa Vaitkusa, oparta na legendzie dramatycznej "Ger tzedek" artysty i pisarza Šolomasa Zelmanavičiusa. Hrabia Potocki z Wilna", dzieła sztuki, pisemne i ustne źródła kultury żydowskiej.
Legenda Šolomasa Zelmanavičiusa "Ger tzedek. Hrabia Potocki z Wilna" w języku jidysz ("Ger tzedek. Vilner graf Potocki") została opublikowana w bardzo małym nakładzie w 1934 r. w Kownie. Ger tzedek to hebrajskie określenie prozelity, człowieka prawego, konwertyty na wiarę żydowską.
Konwertyta hrabia Potocki jest częściowo postacią historyczną, człowiekiem, który został spalony na stosie za swoje przekonania w Wilnie 275 lat temu. Zelmanavičius zaadaptował starą żydowską legendę o bogatym chrześcijańskim młodzieńcu, który przeszedł na judaizm, która stała się integralną częścią żydowskiego folkloru nie tylko w Wilnie, ale także w całej Europie Wschodniej. Pierwowzorem legendy był prawdopodobnie Chorwat Rafał Sentimani, który został spalony na stosie w Wilnie 9 czerwca 1753 r. na mocy decyzji Wysokiego Trybunału Litewskiego, a który przeszedł na judaizm i osiadł w sztetlu Ilja. Istnieje kilka pisemnych opisów tej legendy, ale podstawowy motyw opowieści pozostaje niezmienny przez wieki - tragiczny los chrześcijańskiego szlachcica, który wyrzeka się nie tylko swojego bogactwa i statusu społecznego, ale także życia, na rzecz wiary żydowskiej.
W sztuce jest kilka wyraźnych warstw: dramat miłości hrabiego Potockiego i Judyty oraz dwoistość hrabiego (mieszkają w nim dwie dusze), której towarzyszy wyraźne pragnienie oczyszczenia się, żalu za grzechy, dążenia do czystości. Hrabia jest człowiekiem poszukującym prawdy, a spowiedź staje się stałym motywem przewodnim. Ogień jest najlepszym środkiem oczyszczającym, ale w tym przypadku ogień jest katem, karą.
Czy można jeszcze umrzeć za swoje przekonania i czy warto? Gdzie jest granica między poświęceniem, bigoterią i naiwnością? I, bardziej ogólnie, czy dążenie do czystości, skromności, umiaru nie stoi w sprzeczności z panującą dziś ideologią "dobrego życia"? W sztuce poczucie duchowego głodu zachęca społeczeństwo do polowania na Baranka Bożego.
Š. Zelmanavičius tworzy w sztuce barwny żydowski świat, ukazując żydowską historię, religię i tradycje. Zelmanavičius nadaje szczególną rolę Gaonowi z Wilna, choć sam bohater nie pojawia się w sztuce. Legenda konwertyty jest starannie opracowaną polemiką między chrześcijaństwem a judaizmem, uosabianą przez hrabiego Potockiego. Konflikt między dwiema wielkimi religiami, ale także wewnętrzny podział judaizmu - konfrontacja między Litwakami i Chasydami - staje się ważnym tematem sztuki.
Sztuka napisana jest bogatym, żywym i emocjonalnym językiem, pełnym słów i wyrażeń typowych dla języka hebrajskiego i dialektu Litwaków. Aby zachować jak najwięcej autentyczności i oddać barwność języka, w tekście nie przetłumaczono niektórych nazw żydowskich realiów kulturowych i religijnych.
W sztuce języki (jidysz, litewski, rosyjski, hebrajski) ścierają się i przepychają - jakby na ulicach niegdyś znikniętego Wilna, jakby świadcząc o cywilizacji, która już zniknęła.
"Napisana ku pamięci rodziców sztuka Zelmanavičiusa o nawróconym hrabim Potockim stara się uchwycić istotne, zgubne motywy wiary religijnej. Żywe, barwne i mistyczne sceny dramatycznie przedstawiają stany umysłu bohaterów, a tragiczny los szlachcica, który wyrzekł się wszystkiego w imię wiary, podkreśla niepokój i okrucieństwo społeczeństwa, a jednocześnie wielką pobożność ludu". (Albertas Vidžiūnas)
